Djalli më i ri nuk duhet t’i mësonte njerëzit të mendonin … për asgjë!
“Skandali” qëndron në faktin se nuk ka mendje fare.
Guiness jep tetë influenca që ndikojnë mbi ungjillorët – influenca që të çojnë në një “mendje fantazëm” ungjillore
“Teologjia e krishterë është të reflektuarit dhe të shprehurit me fjalë e besimeve dhe e jetës me Perëndinë në qendër që të krishterët i kanë të përbashkëta si ndjekës të Jezu Krishtit, dhe bëhet me qëllim që Perëndia të përlëvdohet në gjithçka që të krishterët janë dhe bëjnë.”1
Teologjia është “ajo disiplinë që përpiqet për të dhënë një deklaratë të kuptueshme të doktrinave të besimit të krishterë , bazuar kryesisht te Shkrimi, e vendosur në përgjithësi në kontekstin e kulturës, e shprehur me një idiomë bashkëkohore dhe e lidhur me çështjet e jetës.”2
“Teologjia e krishterë është reflektim kritik mbi Perëndinë, mbi ekzistencën njerëzore, mbi natyrën e universit dhe mbi vetë besimin në dritën e zbulesës së Perëndisë të regjistruar në Shkrim dhe veçanërisht të trupëzuar te Jezu Krishti, i cili është për komunitetin e krishterë zbulesa e fundit, domethënë, zbulesa përfundimtare e cila është kriteri i të gjitha zbulesave të tjera.”3
“Si rrjedhim, teologjia është ekspozimi i fakteve të Shkrimit në renditjen dhe lidhjen e tyre të duhur, me parimet apo të vërtetat e përgjithshme të përfshira në vetë faktet të cilat përshkojnë dhe harmonizojnë të tërën; (2) teologjia … [është] shkenca e fakteve të zbulesës hyjnore për aq kohë sa këto fakte kanë të bëjnë me natyrën e Perëndisë dhe lidhjen tonë me të, si krijesa të tij, si mëkatarë dhe si subjekte të shpengimit. Të gjitha këto fakte, të sapo nënvizuara janë në Bibël. Por ndërsa disa prej tyre janë zbuluar nga veprat e Perëndisë, dhe nga natyra e njeriut, ekziston tani për tani një dallim midis teologjisë natyraliste dhe teologjisë e konsideruar në mënyrë të veçantë si një shkencë e krishterë.”5
1E. Konceptime të Gabuara për të Menduarit Krijues
2E. Një Ide Krijuese
3E. Fakte për të Menduarit Krijues
1E. Konceptime të Gabuara për të Menduarit Kritik
2E. Nevoja për të Menduarit Kritik
3E. Fakte për të Menduarit Kritik
1E. Eksplorimi
2E. Të Shprehurit
3E. Hetimi (Investigimi)
4E. Prodhimi i Idesë
5E. Vlerësimi dhe Përpunimi
1E. Induksioni dhe Deduksioni
2E. Struktura e Një Argumenti
1F. Parashtrimi (et) (Shpallja)
2F. Baza (t)
3F. Përligjja (et) (Garancia)
4F. Mbështetja
5F. Cilësuesit
6F. Kundërshtimet
3E. Mangësitë e Zakonshme për T’i Patur Kujdes
1F. Mangësitë e Domethënies
2F. Mangësitë e Supozimit, Paqartësisë dhe Analogjisë Gramatikore
3F. Mangësitë e Gjuhës së Zakonshme
1E. Filozofia Antike
2E. Filozofia Mesjetare
3E. Filozofia Moderne
4E. Filozofia Bashkëkohore
1E. Realiteti/Metafizika
2E. Perëndia
3E. Përvoja
4E. Vdekja
5E. Logjika, Njohuria dhe e Vërteta
6E. Etika dhe Vlera
7E. Kuptimi
The NIV Application Commentary Series, Zondervan
Tyndale Commentary on the OT/NT, Eerdmans/IVP
The New International Biblical Commentary Series (NIBC), Hendrickson
The New American Commentary Series (NAC), Broadman and Holman
The New International Commentary on the OT/NT (NICOT/NICNT), Eerdmans
Baker Exegetical Commentary Series (BEC), Baker
The Expositor’s Bible Commentary (EBC), Zondervan
Word Biblical Commentary (WBC), Word Publishers
The New International Greek New Testament Commentary (NIGNT), Eerdmans
Carson, D. A. et al. An Introduction to the New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1992.
Ferguson, Everett. Backgrounds of Early Christianity. Second Edition. Grand Rapids: Eerdmans, 1993.
Gower, Ralph. The New Manners and Customs of Bible Times. Chicago: Moody, 1987.
Hill, Andrew E. and John H. Walton. A Survey of the Old Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1991.
Jeffers, James S. The Greco-Roman World of the New Testament Era: Exploring the Background of Early Christianity. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1999.
Livingston, G. Herbert. The Pentateuch in Its Cultural Environment. 2nd Ed. Grand Rapids: Baker, 1987.
Schürer, Emil. The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ. 4 Vols. Rev. by Geza Vermes et al. Edinburgh: T & T Clark, 1973.
Alder, Mortimer J. and Charles Van Doren. How to Read a Book. Revised and Updated. New York: Simon and Schuster, 1972.
Carson, D. A. Exegetical Fallacies. 2nd ed. Grand Rapids: Baker, 1996.
Fee, Gordon and Douglas Stuart. How To Read the Bible for All Its Worth: A Guide To Understanding the Bible. 2nd ed. Grand Rapids: Zondervan, 1993.
Osborne, Grant R. The Hermeneutical Spiral: A Comprehensive Introduction to Biblical Interpretation. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1991.
Ryken, Leland. How To Read the Bible as Literature. Grand Rapids: Zondervan, 1994.
Silva, Moisés, ed. Foundations of Contemporary Interpretation: Six Volumes in One. Grand Rapids: Zondervan, 1996.
Stein, Robert H. A Basic Guide to Interpreting the Bible: Playing by the Rules. Grand Rapids: Baker, 1994.
Kaiser, Walter C. Toward an Old Testament Theology. Grand Rapids: Zondervan, 1991.
Ladd, George Eldon. A Theology of the New Testament. Rev. and ed. by Donald Hagner. Grand Rapids: Eerdmans, 1993.
Zuck, Roy B. and Darrell L. Bock, eds. A Biblical Theology of the New Testament. Chicago: Moody, 1994.
Berkhof, Louis. The History of Christian Doctrines. Grand Rapids: Baker, 1937.
Grenz, Stanley J. and Roger E. Olson, Who Needs Theology? An Invitation to the Study of God. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1996.
Grenz, Stanley and John R. Franke. Beyond Foundationalism: Shaping Theology in a Postmodern Context. Louisville, KY: Knox, 2001.
Guinness, Os. Fit Bodies, Fat Minds: Why Evangelicals Don’t Think and What To Do about It. Grand Rapids: Baker, 1994.
Hart, Trevor. Faith Thinking: The Dynamics of Christian Theology. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1995.
Lints, Richard. The Fabric of Theology: A Prolegomena to Evangelical Theology. Grand Rapids: Eerdmans, 1993.
Lewis, Donald and Alister McGrath. Doing Theology for the People of God: Studies in Honor of J. I. Packer. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1996.
McGrath, Alister E. Christian Theology: An Introduction. 2nd ed. Oxford: Blackwell, 1997.
________, ed. The Christian Theology Reader. Oxford: Blackwell, 1995.
Noll, Mark. The Scandal of the Evangelical Mind. Grand Rapids: Eerdmans, 1994.
Bray, Gerald, ed. The Contours of Christian Theology. 9 vols. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1993-?
Gerald Bray. The Doctrine of God.
Robert Letham. The Work of Christ
Donald MacLeod. The Person of Christ
Paul Helm. The Providence of God
Charles Sherlock. The Doctrine of Human Nature
Sinclair Ferguson. The Holy Spirit
Edmund Clowney. The Church
Klaus Runia. The Last Things
Peter Jensen. The Revelation of God
Elwell, Walter A., ed. Evangelical Dictionary of Theology. Grand Rapids: Baker, 1984.
Erickson, Millard J. Christian Theology. Grand Rapids: Baker, 1985.
Ferguson, Sinclair B. and J. I Packer. New Dictionary of Theology. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1988.
Grudem, Wayne. Systematic Theology: An Introduction to Biblical Doctrine. Grand Rapids: Zondervan, 1994.
Lewis, Gordon R. and Bruce A. Demarest, Integrative Theology: Three Volumes in One. Grand Rapids: Zondervan, 1996.
Barry, Vincent E. and Douglas J. Soccio. Practical Logic. 3rd ed. New York: Holt, Rinehart, and Winston, 1988.
Walton, Douglas N. Informal Logic: A Handbook for Critical Argumentation. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
Fahnestock, Jeanne and Mary Secor. A Rhetoric of Argument. 2nd ed. New York: McGraw-Hill, 1990.
Toulmin, Stephen, The Uses of Argument. Cambridge: Cambridge University Press, 1958.
Adler, Mortimer J. Aristotle for Everybody: Difficult Thought Made Easy. New York: Touchstone, 1978.
________. Six Great Ideas. New York: Touchstone, 1981.
________. Ten Philosophical Mistakes. New York: MacMillan, 1985.
Allen, Diogenes and Eric O. Springsted, eds. Primary Readings in Philosophy for Understanding Theology. Louisville, KY: Westminster/John Knox, 1992.
Blamires, Harry. The Christian Mind: How Should A Christian Think. Ann Arbor, MI: Servant, 1963.
________. The Post Christian Mind: Exposing Its Destructive Agenda. Ann Arbor, MI: Servant, 1999.
Kolak, Daniel and Raymond Martin. The Experience of Philosophy. 3rd ed. Albany: Wadsworth, 1996.
Lavine, T. Z. From Socrates to Sartre: The Philosophic Quest. New York: Bantam, 1984.
Moore, Brooke Noel and Kenneth Bruder. Philosophy: The Power of Ideas. 2nd ed. Toronto: Mayfield, 1993.
Solomon, Robert C. and Kathleen M. Higgins. A Short Introduction to Philosophy. Oxford: Oxford University Press, 1996.
Yandel, Keith E. Christianity and Philosophy. Studies in a Christian Worldview. Grand Rapids: Eerdmans, 1984.
Barnet, Sylvan and Hugo Bedau. Current Issues and Enduring Questions: Methods and Models of Argument. 2nd ed. Boston: St. Martin’s, 1990.
Curtler, Hugh Mercer. Ethical Argument: Critical Thinking in Ethics. New York: Paragon, 1993.
Feinberg, John S. and Paul D. Feinberg. Ethics for A Brave New World. Wheaton, IL: Crossway, 1993.
Geisler, Norman L. Christian Ethics: Options and Issues. Grand Rapids: Baker, 1999.
Grenz, Stanley J. The Moral Quest: Foundations for Christian Ethics. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1997.
Holmes, Arthur F. Ethics: Approaching Moral Decisions. Contours of Christian Philosophy Series, ed. C. Stephen Evans. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1984.
MacIntyre, Alasdair. A Short History of Ethics. New York: Touchstone, 1966.
Olen, Jeffery and Vincent Barry. Applying Ethics. 4th ed. Belmont, CA: Wadsworth, 1992.
Rae, Scott B. Moral Choices: An Introduction to Ethics. 2nd ed. Grand Rapids: Zondervan, 2000.
Ruggiero, Vincent Ryan. Thinking Critically about Ethical Issues. Toronto: Mayfield, 1992.
Sterba, James P. ed. Morality in Practice. 3rd ed. Blemont, CA: Wadsworth, 1991.
Beckwith, Francis J., and Michael E. Bauman. Are You Politcally Correct? Buffalo, NY: Prometheus, 1993.
Eidsmore, John. Christianity and the Constitution: The Faith of Our Founding Fathers. Grand Rapids: Baker, 1987.
Gaede, S. D. When Tolerance Is No Virtue. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1993.
Hatch, Nathan. The Democratization of American Christianity. New Haven, CT: Yale, 1991.
Maclear, J. F., ed. Church and State in the Modern Age. Oxford: Oxford University Press, 1995.
Stone, Ronald H. Reformed Faith and Politics. Washington, DC: University Press of America, 1983.
Gaede, S. D. When Tolerance Is No Virtue: Political Correctness, Multiculturalism and the Future of Truth and Justice. Downers Grove, IL: InterVarsity, 1993.
Hunter, James Davison. Culture Wars. New York: Harper Collins, 1992
Craig, William Lane. Reasonable Faith: Christian Truth and Apologetics. Wheaton, IL: Crossway, 1984.
Evans, C. Stephen. The Historical Christ and the Jesus of Faith: The Incarnational Narrative as History. Oxford: Clarendon, 1996.
________. Why Believe: Reason and Mystery as Pointers to God. Grand Rapids: Eerdmans, 1996.
Moreland, J. P. Scaling the Secular City: A Defense of Christianity. Grand Rapids: Baker, 1987.
Murray, Michael J., ed. Reason for the Hope Within. Grand Rapids: Eerdmans, 1999.
Placher, William C. Unapologetic Theology: A Christian Voice in a Pluralistic Culture. Louisville, KY: Westminster/Knox, 1989.
Wells, David F. God in the Wasteland: The Reality of Truth in a World of Fading Dreams. Grand Rapids: Eerdmans, 1994.
________. No Place for Truth or Whatever Happened to Evangelical Theology. Grand Rapids: Eerdmans, 1993.
Hendricks, Howard G. Teaching To Change Lives. Portland, OR: Multnomah, 1987.
LeFever, Marlene D. Creative Teaching Methods: Be An Effective Christian Teacher. Elgin, IL: David C. Cook, 1985.
Litfin, A. Duane. Public Speaking: A Handbook for Christians. Grand Rapids: Baker, 1981.
Robinson, Haddon W. Biblical Preaching: The Development and Delivery of Expository Messages. Grand Rapids: Baker, 1980.
Strunk, William, Jr., and E. B. White. The Elements of Style. 4th ed. Boston: Allyn and Bacon, 2000.
Wilhoit, Jim and Leland Ryken. Effective Bible Teaching. Grand Rapids: Baker, 1988.
Williams, Keith and Scott M. Gibson, eds. The Big Idea of Biblical Preaching. Grand Rapids: Baker, 1998.
1 Stanley J. Grenz dhe Roger E. Olson, Who Needs Theology? An Invitation to the Study of God. (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1996), 49.
2 Millard J. Erickson, Christian Theology (Grand Rapids: Baker, 1985), 21.
3 John Leith, An Introduction to the Reformed Faith: A Way of Being the Christian Community, rev. ed. (Atlanta: John Knox, 1981), 91.
4 Charles Hodge (1797-1878) ishte një nga teologët presbyterianë, amerikanë më me influencë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ai dha mësim në Princeton nga 1822 derisa vdiq. Ai ishte një kalvinist i fortë i cili shkruajti komentarë mbi Romakëve, Efesianëve, 1 dhe 2 Korintasve si dhe traktate (ese) duke përfshirë një kundër Darvinizmit. Ai e mbrojti Biblën nga kërcënimet e kritikës më të lartë dhe shkruajti një libër mbi teologjinë sistematike me tre volume, rreth 2000 faqe! Shiko Mark Noll, “Hodge, Charles,” te Evangelical Dictionary of Theology, ed. Walter A. Elwell (Grand Rapids: Baker, 1984), 513-14.
5 Charles Hodge, Systematic Theology, 1:19.
Termi Bibliologji (nga greqishtja biblos që do të thotë “libër”) i referohet veçanërisht studimit të natyrës së Biblës si zbulesë hyjnore. Shpesh, përfshin tema të tilla si zbulesa, frymëzimi, pagabueshmëria, kanunizmi, kritika e tekstit, iluminimi (ndriçimi) dhe interpretimi
6 Për një diskutim mbi “zbulesën”, dhe idetë e lidhura ngushtë me të, shiko David S. Dockery, Christian Scripture: An Evangelical Perspective on Inspiration, Authority and Interpretation (Nashville, TN: Brodman and Holman, 1995). Shiko gjithashtu Avery Dulles, Models of Revelation (Maryknoll, NY: Orbis, 1992)
7 Për një sërë artikujsh në lidhje me doktrinën ungjillore të pagabueshmërisë shiko, Norman L. Geisler, ed. Inerrancy (Grand Rapids: Zondervan, 1980).
8 Për çështjen e kanunit, shiko Roger Beckwith, The Old Testament Canon of the New Testament Church and Its Background in Early Judaism (Grand Rapids: Eerdmans, 1985); F. F. Bruce, The Canon of Scripture (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1988); Harry Y. Gamble, The New Testament Canon: It’s Making and Meaning, New Testament Series, ed. Dan O. Via (Philadelphia: Fortress, 1985): Bruce M. Metzger, The Canon of the New Testament: It’s Origin, Development, and Significance (Oxford: University Press, 1987).
9 Mbi kritikën e tekstit të DH.V., shiko Ernst Wurthwein, The Text of the Old Testament, përkth. Erroll F. Rhodes (Grand Rapids: Eerdmans, 1979); Bruce M. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, 3rd ed. (New York: Oxford, 1992).
10 Uncialet – Një stil shkrimi në Greqinë e lashtë veçanërisht për dokumentet, letrat e tregtisë dhe materiale të tjera jo letrare. Kryesisht i përafrohet të shkruajturit me gërmat e mëdha (kapitale) të shtypit (shën.i.përkth).
11 Minuskulat – një stil tjetër shkrimi në Greqinë e lashtë që ekzistonte përkrah stilit uncial. Ky stil kryesisht përafrohet me stilin e të shkruajturit me gërma të vogla të shtypit (shën.i.përkth)
12 Leksionarët – një stil shkrimi ku pasazhet e Dh.R. rregullohen sipas rradhës së leximit në shërbesën e kishës gjatë vitit (shën.i.përkth)
13 Disa vepra të mira hyrëse mbi interpretimin biblik përfshijnë: Gordo Fee dhe Douglas Stuart, How to Read the Bible for All Its Worth: A Guide to Understanding the Bible, 2d ed. (Grand Rapids Zondervan, 1993); Leland Ryken, How to Read the Bible as Literature (Grand Rapids: Zondervan, 1984); Robert H. Stein, A Basic Guide to Interpreting the Bible: Playing by the Rules (Grand Rapids: Baker, 1994); William W. Klein, Craig L. Blomberg, dhe Robert L. Hubbard (Dallas: Word, 1993); Moises, Silva, ed., Foundations of Contemporary Interpretation: Six Volumes in One (Grand Rapids: Zondervan, 1996); Grant Osborne, The Hermeneutical Spiral: A Comprehensive Introduction to Biblical Criticism (Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1991); Xhon Stot, Të Kuptosh Biblën (KARTË E PENDË shtypur në VERNON PUBLISHING, Tiranë 1998); R. C. Sproul, Knowing Scripture (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1977); D. A. Carson, Exegetical Fallacies, 2d ed. (Grand Rapids: Baker, 1996). Për një analizë më të thellë dhe më shkencore të problemit të kuptimit kur lidhet me interpretimin biblik shiko, Kevin J. Vanhoozer, Is There a Meaning in This Text: The Bible, The Reader, and the Morality of Literary Knowledge (Grand Rapids: Zondervan, 1998)
14 Një vepër e dobishme që ka për qëllim zbatimin e shkrimit është ajo e Robertson McQuilkin, Si Ta Kuptojmë dhe Zbatojmë Biblën.
Trinitarizmi i referohet studimit të Perëndisë triun. Shpesh përfshin teme të tilla si argumentet racionale për ekzistencën e Perëndisë, atributet e Perëndisë, Emrat e Perëndisë, trininë dhe dekretin ose planin e Perëndisë.
Perëndia e ka zbuluar veten në shumë mënyra përgjatë historisë, e regjistruar tani për ne në Shkrim – një regjistrim i gjallë, i frymëzuar i shfaqjeve të tij për atë që ai është, për qëllimet, planin, karakterin dhe vullnetin e tij. Në shumë raste ai na ka dhënë një emër me anë të të cilit ai ka zbuluar natyrën e tij dhe me anë të të cilit rrjedhimisht ne duhet ta kuptojmë atë. Disa nga këto emra përfshijnë: Jahveh (vetë-ekzistuesi)16; Jahveh Shalom (Jahveh-u është paqe); Jahveh Makadeshem (Jahveh-u shenjtëruesi yt); Jahveh Raah (Jahveh-u është bariu im); Jahveh Shama (Jahveh-u që është i pranishëm); Jahveh Rafa (Jahveh-u që shëron); Jahveh Elohim (Jahveh-u, i fuqishmi); Adonai (Zot ose Mjeshtër); Elohim (I fuqishmi ose i madhërishmi); El Oam (i fuqishmi, i përjetshmi); El Elyon (I shumë larti i fuqishëm); El Roi (I fuqishmi që sheh); El Shadai (Perëndia i Gjithfuqishëm); Jeshua (Jezus; Perëndia shpëton); Kristos (Krishti; Mesia, I Vajosuri); Kurios (Zoti); Soter (Shpëtimtar), Abba (Atë) dhe Theos (Perëndia).
Një nga deklaratat më të mira të “planit” të Perëndisë ose siç i referohet disa herë si dekreti i Perëndisë, gjendet te Katekizmi Më i Shkurtër i Westminster-it (Kisha Anglikane shën.i.përkth): “Dekretet e Perëndisë janë qëllimet e tij të përjetshme, sipas këshillës së vullnetit të tij, përmes të cilit, për lavdinë e tij, ai ka parashikuar ndodhjen e çdo gjëje” (Q. 7). Kjo doktrinë mund të shikohet në një sërë vendesh duke përfshirë më të spikaturin, Efesianëve 1:11 “në të edhe kemi qenë zgjedhur për një trashëgimi, duke qenë të paracaktuar sipas vendimit të atij që vepron të gjitha sipas këshillës së vullnetit të tij.”
15 Për rëndësinë relative, vendin, efikasitetin dhe vlerën e argumentimit racional për ekzistencën e Perëndisë, shiko C. Stephen Evans, Philosophy of Religion, Contours of Christian Philosophy, ed. C. S. Evans (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1982), 31-76
16 Vështirësitë në vendosjen e kuptimit të duhur të Jahveh janë të shumta dhe të shumëllojshme. Përpjekjet për të zbuluar kuptimin e tij përgjatë kontureve të filologjisë krahasuese janë më së shumti të dobta, por është e njëjta gjë edhe me një shqyrtim të rrënjës së foljes. Përdorimi i tij te Eksodi 3:14 është argumentuar përgjithësisht që sugjeron diçka përgjatë kontureve të vetë-ekzistencës së Perëndisë ose të paktën Ai i cili ka qenë me kombin e Izraelit që nga koha e patriarkëve.
Termi “kristologji” (nga greqishtja kristos që do të thotë “i vajosuri” ose “Krishti”) i referohet studimit të Krishtit. Shpesh përfshin tema të tilla si pre-ekzistenca dhe përjetësia e Krishtit, profecitë e Dh.V. rreth Krishtit, hyjnia, të qenit njerëzor dhe mishërimi i Krishtit si dhe çështjen e tundimeve dhe pamëkatshmërisë së tij, vdekjen, ringjalljen, ngjitjen dhe lartësimin, kthimin, ofiqin e trefishtë, dhe gjendjet.
1E. Nga të Gjithë Njerëzit – Mt. 14:23
2E. Nga Engjëjt – Hebrenjve 1:6
Pra, ne shikojmë se doktrina e hyjnisë dhe njerëzisë së njëkohshme të Krishtit nuk është shpikje e ndonjë këshilli kishe të shekullit të katërt apo të pestë (p.sh. Nikea [325 ps. K.] apo Kalcedoni [451 ps. K.]), por mësohet qartë në Shkrim. Formulimit të saktë (d.m.th një modeli funksional) se si kjo ishte kështu ndoshta i është dashur të presë një përgjigje ndaj herezisë ariane dhe zhvillimet e tjera kristologjike (dhe një huazim nga gjuha metafizike greke), por tiparet thelbësore të doktrinës gjenden në rrëfimet apostullore dhe të kishës së hershme.
Të katër ungjijtë regjistrojnë vdekjen e Krishtit (nën Ponc Pilatin) e cila interpretohet më përpara nga vetë Krishti si një vdekje për faljen e mëkateve, themelimin e besëlidhjes së re, dhe mposhtjen e Satanit (Luka 22:15-20; Gjoni 12:31; 16:11). Thelbi i mësimit të Krishtit mbi këtë çështje u bë mësimi autoritar i apostujve (në përputhje me pohimet e DH.V. për të njëjtën gjë). Ne do të flasim më shumë për interpretimin e duhur të vdekjes së Krishtit kur të diskutojmë doktrinën e shpëtimit. Tani për tani, është e mjaftueshme për të kuptuar se dëshmia e vdekjes së tij është tejet e madhe.
Bibla parashikon se një ditë Jezu Krishti do të kthehet, papritur, me trup dhe me lavdi të madhe që do të shihet prej të gjithëve (Mt. 24:30; Zbu. 1:19mp). Në atë kohë, ai do të gjykojë Satanin dhe engjëjt e tij, të gjallët dhe të vdekurit, dhe do të vendosë mbretërinë e tij në kuptimin e saj më të plotë. Ne do të diskutojmë natyrën dhe kohën e rrëmbimit në qiell si dhe natyrën e mbretërisë nën Eskatologjia.
17 Shiko S. M. Smith, “Kenosis, Kenotic Theology,” te Evangelical Dictionary of Theology, ed. Walter A. Elwell (Grand Rapids: Baker, 1984), 600-602. Këto teori spekulluese të mishërimit kanë shumë pak lidhje me eksegjezën e Filipianëve 2:7. Shiko gjithashtu B. E. Foster, “Kenoticism,” te New Dictionary of Theology, ed. Sinclair B. Ferguson, David F. Wright, dhe J. I. Packer (Downers Grove IL: InterVarsity, 1988), 364.
18 Nuk mund të gjesh një konfirmim më të qartë për këtë situatë sesa ai i cili vjen prej penës së Norma Perrin, The Resurrection according to Matthew, Mark, and Luke (Philadelphia: Fortress Press, 1977), 78, i cili thotë se, “asnjë nga shkruesit e ungjillit nuk është i shqetësuar për të na dhënë atë që e quajmë informacion historik; ata janë ungjilltarë e jo historianë.”
19 Shiko Wayne A. Grudem, “States of Jesus Christ,” te Evangelical Dictionary of Theology, ed. Walter A. Elwell (Grand Rapids: Baker, 1984), 1052-54; Louis Berkhof, Systematic Theology, 2nd rev. ed. (Grand Rapids: Eerdmans, 1941), 331-355.
Termi pneumatologji vjen nga dy fjalë në greqisht, që janë, pneuma që do të thotë “erë,” “frymë” ose “shpirt” (e përdorur për Frymën e Shenjtë) dhe logos që do të thotë “fjalë,” “çështje” ose “gjë”. Në teologjinë sistematike të krishterë “pneumatologjia” i referohet studimit të doktrinës së Frymës së Shenjtë. Përgjithësisht kjo përfshin tema të tilla si personaliteti i Frymës, hyjnia e Frymës dhe vepra e Frymës nëpër të gjithë Shkrimin.
Ne do t’i diskutojmë aspektet e ndryshme të veprsë së Frymës në lidhje me kishën nën titujt e “soteriologjisë” dhe “eklesiologjisë.” Është e mjaftueshme për të thënë këtu se Fryma është e përfshirë në veprat e thirrjes, ripërtëritjes (rilindjes), bashkimit të besimtarit me Krishtin dhe me të tjerët në trupin e Krishtit, banimit, mbushjes, fuqizimit, dhënies së dhuntive dhe shenjtërimit të besimtarit. Shërbesa e Tij kryesore është që të ndërmjetësojë praninë e Krishtit dhe njohurinë e Perëndisë te besimtari (Gjoni 16:13-14).25
20 Disa studiues përpiqen të diskutojnë për personalitetin e Frymës duke vënë në dukje se te Efesianëve 1:14 përemri lidhor “i cili” është në gjininë mashkullore në tekstin në greqisht dhe jo në gjininë e pritshme asnjanëse (d.m.th që të përshtatet me pneuma). Por këtu kemi një variant të vështirë të tekstit, d.m.th përemri lidhor në gjininë asnjanëse, dhe është jashtëzakonisht e vështirë për ta përcaktuar me siguri të madhe se cili është origjinali. Ideja është që nuk duhet t’i jepet shumë rëndësi këtij pasazhi. Gjithashtu, disa argumentojnë se përemri dëftor te Gjoni 16:14 është në gjininë mashkullore dhe i referohet “frymës” te 16:13. Atëhere, përemri në gjininë mashkullore i përdour si referencë për Frymën, tregon personalitetin e tij. Ky argument në rastin më të mirë është i pabazuar.
21 Shiko Donald A. Hagner, Matthew 1-13, Word Biblical Commentary, ed. David A. Hubbard dhe Glenn W. Barker, vol. 33a (Dallas: Word, 1993), në atë vend.
22 BAGD, s.v. avrrabwn.
23 Disa studiues të tjerë argumentojnë se “vaji” është një tip ose simbol i Frymës së Shenjtë në Dhjatën e Vjetër. Përfaqëson veprën ndriçuese, pastruese dhe fuqinë e Frymës së Shenjtë. Shiko Paul Enns, The Moody Handbook of Theology (Chicago: Moody Press, 1989).
24 Shiko Buist M. Fanning, “A Theology of Peter and Jude,” A Biblical Theology of the New Testament, ed. Roy B. Zuck dhe Darrrell L. Bock (Chicago: Moody, 1994), 448-50
25 J. I. Packer, Keep in Step with the Spirit (Grand Rapids: Fleming H. Revell, 1984), 49
Termi “antropologji” vjen nga dy fjalë në greqisht, që janë anthropos që do të thotë “njeri” dhe logos që do të thotë “fjalë, çështje, ose gjë.” Ne e përdorim fjalën “antropologji” për t’iu referuar studimit të njeriut dhe një antropologji biblike është studimi i njeriut siç kuptohet kryesisht nga Shkrimi. Pra shpesh përfshin diskutimin e krijimit të veçantë të njeriut, njeriu sipas “shëmbëlltyrës së Perëndisë”, natyra e përbërë e njeriut dhe njeriut pas rënies. “Harmatologjia,” nga ana tjetër, vjen nga dy fjalë në greqisht gjithashtu, që janë, harmartia, që do të thotë “mëkat” dhe logos. Pra ka të bëjë me doktrinën biblike të mëkatit duke përfshirë origjinën, natyrën, transmetimin, pasojat dhe gjykimin.
Një rishikim i shkurtër i rënies së njeriut na çon natyrshëm te një diskutim i natyrës thelbësore të mëkatit, si dhe te origjina, transmetimi, pasojat dhe gjykimi i tij.
1E. Tipologjia Adam-Krisht te Romakëve 5:12-21
2E. Pikëpamja Seminale (nëpërmjet të qenit në Adamin) dhe Hebrenjve 7:10
3E. Pikëpamja Federale (e Kreut)
Termi “engjëllogji” vjen nga dy fjalë në greqisht, që janë, aggelos (i shqiptuar angelos) që do të thotë “lajmëtar” ose “engjëll” dhe logos që do të thotë “fjalë,” “çështje” ose “gjë.” Në teologjinë sistematike të krishterë përdoret për t’iu referuar studimit të doktrinës biblike të engjëjve. Përfshin tema të tilla si origjina, ekzistenca dhe natyra e engjëjve, klasifikimi i engjëjve, shërbesa dhe punët e engjëjve si dhe ekzistenca, aktiviteti dhe ndëshkimi i Djallit dhe demonëve (si engjëj të rënë ose të ligj). Gjithsesi, disa teologji e trajtojnë Djallin dhe demonët nën një titull të veçantë, që është, demonologjia.
Me kuptimin që engjëjt u përfshinë në ardhjen e Krishtit, shpëtimin, rritjen ruajtjen e të krishterëve dhe në gjykimin e jobesimtarëve, ata janë të përfshirë edhe në shpalosjen sovrane të planit të Perëndisë (duke i përfshirë të gjitha gjërat) në botë. Kjo mund të shikohet edhe në kontrollin e kombeve (Danieli 10:13, 20-21).
Thelbi i gjithë kësaj është që demonët, si ati dhe princi i demonëve, duan të pengojnë veprën shpëtuese dhe shenjtëruese të Perëndisë duke i bërë njerëzit e Perëndisë të mëkatojnë ose të bëjnë ndonjë gjë tjetër që do të zvogëlonte efikasitetin e tyre për Perëndinë. Ata gjithashtu do të donin shumë që ta çonin të gjithë botën larg nga e vërteta në Krishtin dhe ta shkatërronin atë nëse do t’ua lejonte Perëndia. Plani i tyre përfundimtar është që të përmbysin mbretërinë e dritës duke vendosur mbretërinë e errësirës dhe ta shfronëzojnë Perëndinë.
1 Shiko Sydney H. T. Page, Powers of Evil: A Biblical Study of Satan and Demons (Grand Rapids: Baker, 1995), 255-61
2 Origjina e saktë e këtij emri është shumë e vështirë për t’u përcaktuar. Ka shumë të ngjarë që të mos jetë përdorur në lidhje me ndonjë “personazh” të Dh.V. por gjendet në shkrimet e mëvonshme hebraike dhe në Qumran. Duket se tregon dikë, i cili kundërshton Perëndinë dhe qëllimet e tij. Shiko Ralph P. Martin, 2 Corinthians, World Biblical Commentary, ed. David A. Hubbard dhe Glenn W. Barker, vol. 40 (Dallas: Word, 1986), varianti elektronik, në këtë vend.
Termi “soteriologji” vjen nga dy terma në greqisht, përkatësisht, soter që do të thotë “shpëtimtar” ose “çlirimtar” dhe logos që do të thotë “fjalë,” “çështje,” ose “gjë,”. Në teologjinë sistematike të krishterë përdoret për t’iu referuar studimit të doktrinës biblike të shpëtimit. Shpesh përfshin tema të tilla si natyra dhe shkalla e shtrirjes së shpengimit si dhe i tërë procesi i shpëtimit, i perceptuar si një plan hyjnor, i përjetshëm i hartuar për të shpëtuar të humburit dhe mëkatarët që kryejnë gabime dhe për t’i kthyer ata tek miqësia e përjetshme me Perëndinë. Shumë njerëz e konsiderojnë atë si tema kryesore e Shkrimit me lavdinë e Perëndisë si qëllimi i saj.
1E. Pasazhet Flasin për Humbjen e Shpëtimit
2E. Pasazhet Flasin për Dënimin e Jobesimtarëve
3E. Pasazhet Flasin për një Paralajmërim Hipotetik
4E. Pasazhet Flasin për Humbjen e Shpërblimit nga Besimtarët
5E. Çështja e Rrëfimeve të Rreme – Mateu 7:21-23
1E. Hebrenjve 2:1-4
2E. Hebrenjve 3:6-4:13
3E. Hebrenjve 5:11-6:12
4E. Hebrenjve 10:26-39
5E. Hebrenjve 12:12-29
1E. Hebrenjve 3:14 – Një Paradigmë
2E. Hebrenjve 7:25
3E. Hebrenjve 8:12
4E. Hebrenjve 9:14-15
5E. Hebrenjve 10:14
1 Shiko Wayne Grudem, Systematic Theology (Grand Rapids: Zondervan, 1994), 594-603. Për një pikëpamje më të modifikuar kalviniste, shiko Erickson, Christian Theology, 825-35. Gjithashtu, gjuha e “bleu” (agorazo) te 2 Pjetrit 2:1 mund të ketë ardhur nga Dh.V., siç e vumë në dukje, por mund të jetë gjuha e veçantë e kundërshtarëve të Pjetrit, domethënë, mund të jetë vlerësimi i tyre për veten. Pra, Pjetri e përdor atë në mënyrë sarkastike. Gjithashtu, kur Gjoni thotë se Krishti nuk vdiq vetëm për mëkatet tona, por edhe për (peri + gjinore) mëkatet e të gjithë botës (1 Gjoni 2:2), ai thjesht po i përgjigjet një forme fillestare të gnosticizmit e cila e kufizoi nisjen vetëm ndaj një grupi të zgjedhurish. Gjoni thotë, “jo ky ungjill është njësoj për të gjithë njerëzit”
2 Këtu nuk do të merremi me “thirrjen” ndaj një profesioni të veçantë
3 Rilindja (Ripërtëritja) duket se lidhet në kishën e hershme me pagëzimin, por duhet të thuhet që në fillim se Shkrimi në asnjë vend nuk dekreton besimin se rilindja është e lidhur nga ana materiale me ndonjë gjë përveçse me besimin shpëtues të mbështetur nga Fryma. Rituali i pagëzimit është simboli i krishterë për shpëtim, dhe shpesh lidhet me besimin, por në vetvete nuk kontribuon për asgjë.
( Një grup i cili ishte i opinionit që ligji moral nuk është detyrues për të krishterët (shën.i.përkth)
Termi “eklesiologji” (nga greqishtja ekklesia që do të thotë “takim,” ose “asamble” dhe logos që do të thotë “fjalë,” “çështje,” “temë”) i referohet studimit të kishës si asamble e atyre që e njohin Zotin dhe në të cilët banon Fryma e Perëndisë (Romakëve 8:9). Shpesh merret me tema të tilla si natyra e kishës, duke përfshirë metaforat e Dh.R. të përdorura për të përshkruar kishën, marrëdhënien e kishës me mbretërinë e Perëndisë, me Izraelin dhe qëllimin e saj në botë. Tema të tjera të lidhura me të përfshijnë qeverisjen e kishës, ritet (sakramentet) e saj të dhëna nga Perëndia, si dhe dhuntitë shpirtërore të derdhura mbi të në mënyrë të hirshme nga Perëndia për pjekurinë dhe rritjen e saj në ngjashmëri me Krishtin.
1E. Veprat 3:19
2E. Veprat 26:20
1E. Veprat 10:43, 47
2E. Veprat 13:38-39, 489
1E. 1 Korintasve 1:17
2E. 1 Pjetri 3:21
3E. Romakëve 4:1-12
4E. Efesianëve 2:8-9
5E. Titi 3:5
6E. Luka 23:43
1 Ekziston edhe një term tjetër në DH.V. në hebraisht, që është edah dhe i referohet shpesh Izraelit si një “komunitet ceremonial” i mbledhur rreth kultit ose Ligjit. Gjithsesi, nuk është përkthyer kurrë ekklesia. Shiko Jack P. Lewis, “qahal,” te Theological Workbook of the Old Testament (Chicago: Moody, 1980), 789-90; Lothar Coenen, “Church,” te The New International Dictionary of New Testament Theology, ed. Colin Brown (Grand Rapids: Zondervan, 1975), 1:291-95
2 Shiko, BAGD, 240-41
3 Për mbrojtjen e këtyre pikave shiko, George Eldon Ladd, A Theology of the New Testament, rev. ed., ed. Donald A. Hagner (Grand Rapids: Eerdmans, 1993), 109-117
4 Për një diskutim të mëtejshëm të këtyre tre formave përfaqësuese të qeverisjes së kishës shiko, Erickson Christian Theology, 1069-83; Leon Morris, “Church Government,” te Evangelical Dictionary of Theology, ed. Walter A. Elwell (Grand Rapids: Baker, 1984) 238-41; D. MacLeod, “Church Government,” te New Dictionary of Theology, ed. Sinclair B. Ferguson, David F. Wright, dhe J. I. Packer (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1988), 143-46.
5 “Pleqtë” njihen edhe si “pastorë (barinj)”, “ mbikqyrës” dhe “peshkopë” në Dh.R. Shiko Grudem, Systematic Theology, 913-14. Megjithëse ky pozicion padyshim që nuk është i sigurtë, duket se është i bazuar në një farë mase.
6 Këto disa herë referohen si “sakramente.” Për disa, termi “sakrament” sugjeron idenë se ose pjesëmarrja në këto rite është e nevojshme për shpëtim ose që ato aktualisht veprojnë brenda dhe nga vetvetja, të veçuara nga besimi i pjesëmarrësit. Me të vërtetë, në këtë mënyrë ato perceptohen shpesh në kishën katolike.
7 Mateu përdor shprehjen anebe apo tou hudatos (Mt. 3:16) dhe Marku thotë anabainon ek tou hudatos (Marku 1:10). Të dy tregojnë se Jezusi dhe Gjoni ishin në ujë, jo thjesht pranë tij.
8 E njëjta gjuhë që përdoret për daljen e Jezusit nga uji përdoret edhe për eunukun (d.m.th avebesan ek tou hudatos).
9 Shiko, Wallace, Exegetical Syntax, 369-71
10 Ndërsa Pali deklaron se flet në gjuhë të panjohura më shumë se të gjithë korintasit (1 Kor. 14:18), është interesante, në dritën e disa deklaratave bashkëkohore, për t’u vënë re se gjuhët nuk përmenden nga Luka në lidhje me kthimin në besim të apostullit (Veprat 9). Për më tej, ndërsa gjuhët janë përmendur në lidhje me Ditën e Rrëshajave (Veprat 2:1-13), kthimin në besim të Kornelit dhe të besimtarëve johebrenj (Veprat 10:46) si dhe të dishepujve të Gjon Pagëzorit në Efes (Veprat 19:1-7), nuk mund të thuhet e njëjta gjë për Lidian (Veprat 16:11-15) dhe gardian filipas (Veprat 16:31-34). Këta dy të fundit, gjithsesi, janë konsideruar në mënyrë të qartë nga shkrimtari, Luka, që marrin plotësisht pjesë në shpëtimin nga Krishti
Termi “eskatologji” vjen nga dy terma në greqisht e]scatoz dhe lovgoz që do të thonë respektivisht (me përafërsi) “i fundit”, “fund” ose “përfundimtar” dhe “fjalë,” “çështje,” “gjë”. Atëhere, duke folur nga ana teologjike, termi eskatologji i referohet “gjërave që i përkasin fundit të historisë dhe konsumimit të mbretërisë së Perëndisë.” Trajton si çështjet e eskatologjisë personale të tilla si vdekja dhe gjendja e ndërmjetme ashtu edhe tema me një fokus më të përgjithshëm dhe të përbashkët. E fundit mund të përfshijë tema të tilla si kthimi i Krishtit, ringjallja, gjykimi, mundimi, mbretërimi mijëvjeçar dhe gjendja e përjetshme.
1E. Luka 16:23-24
2E. Gjoni 5:28-29
3E. Mateu 25:46
1E. Euzebio (Eusebius) i Cezaresë (260-340 Ps.K.)
2E. Origjeni4 (185-254)
3E. Teodor (Theodore) Beza (1519-1605)
4E. Xhon (John) Owen (1616-1683)
5E. Isak (Isaac) Watts (1674-1748)
6E. Xhonathon (Jonathon) Edwards (1703-1758)
7E. A. H. Strong (1836-1921)
1E. Fuqia dhe Sovraniteti i Perëndisë
2E. Sigurimi i Perëndisë në Krishtin dhe Fryma
3E. Rritja Graduale e Kishës e Përvijuar te Shëmbëlltyrat e Jezusit
4E. Në të Vërtetë Asnjë Pikë nuk e Vendos P.M. në Kontrast me Ndonjë Sistem Tjetër
5E. Kisha Karakterizohet nga Vuajtja e jo nga Triumfi Mbarëbotëror5
6E. Përvoja e Historisë6
1E. Tre Shekujt e Parë të Kishës
2E. Kisha e Aleksandrisë
3E. Anti-Mijëvjeçari i Agustinit (350-430) dhe Periudha Mesjetare
4E. Shekujt e Nëntëmbëdhjetë dhe Njëzetë
1E. Eksegjeza e Zbulesës 20:4-6 dhe e]zhsan
2E. Kritika e “Një Pasazhi”
1E. J. N. Darby (1800-1882)
2E. John F. Walvoord
3E. J. Dwight Pentecost
4E. Charles C. Ryrie
5E. Darrell L. Bock
6E. Craig L. Blaising
1E. Njohja e MosVazhdimësive Strukturore Ndërmjet Dhjatave
2E. Një e Ardhme për Izraelin si Komb
3E. Dy Popuj të Perëndisë?
4E. Besëlidhja me Davidin dhe Prania e Mbretërisë Tani
1E. Agustini (354-430)
2E. Martin Luteri (1483-1546)
3E. Xhon Kalvin (1509-1564)
4E. Abraham Kuyper (1837-1920)
5E. Hermann Bavinck (1854-1921)
6E. Louis Berkhof (1873-1957)
1E. Shumë Pasazhe Konfirmojnë Skemën Anti-Mijëvjeçare
2E. Lidhja e Djallit te Zbulesa 20
3E. Natyra Simbolike e Librit të Zbulesës
4E. Kisha Zëvendëson Izraelin
5E. Leximi Anti-Mijëvjeçar i Zbulesës 20 Është I Sforcuar
6E. Premtimet e Dh.V. Parashikojnë një Mbretëri Tokësore (shiko, 1 Kor. 15:24; Zbu. 5:10; 12:5)
7E. Lidhja e Djallit Nuk Ndodh me Ardhjen e Krishtit siç Argumentojnë Shumë Anti-Mijëvjeçarë
8E. Mundësia e Zbulesës Progresive brenda Kanunit të Dh.R.
9E. Kisha dhe Izraeli në Planin e Perëndisë
1 Duket se Luka ishte përqëndruar te viti 70 Ps.K. (21:20-24), por dikush nuk mund të sugjerojë se vargjet si 21:27, dhe 35 nuk po vështrojnë drejt fundit (eskaton) madhështor. Dhe ajo që ndodhi në 70-n Ps.K. mundet, gjithsesi në mënyrë teorike, të përsëritet në një kohë të mëvonshme.
2 Berkhof, Systematic Theology, 695-703
3 Grudem, Systematic Theology, 1095-1105
4 Gentry, “Postmillennialism,” 15. Ai citon veprën e Donald G. Bloesch, Essentials of Evangelical Theology: Vol 2: Life, Ministry and Hope (San Francisco: Harper and Row, 1979), 192 dhe Philip Schaff, History of the Christian Church, 5th ed. (Grand Rapids: Eerdmans, rep.n.d. [1910]), 2:591, shiko, 122.
5 Shiko Robert Strimple, “An Amillennial Response to Kenneth L. Gentry, Jr.,” in Three Views on the Millennium and Beyond, ed. Darrell L. Bock (Grand Rapids: Zondervan, 1999), 63-66.
6 Blaising “Premillennial Response,” 75.